Reisverhaal «Litouwen 1»

Polen en de Baltische Staten: Litouwen,Letland en Estland | Litouwen | 1 Reacties 25 Augustus 2019 - Laatste Aanpassing 25 Augustus 2019

Van Gdansk naar Kaunas en Vilnius, Litouwen 1

15 augustus. Maria Hemelvaart, dus een katholieke feestdag, Gdansk laten we achter ons. Het laatste stukje Polen rijden we door de Mazuren. Dunbevolkt Polen, weinig verkeer. Het eerste stuk snelweg, daarna een ruime tweebaansweg (op de kaart een weggetje binnendoor) naar Suwalki. Een plaats waar we doorheen rijden en het contrast zien met de toeristisch schitterend opgeknapte steden als Wrocklaw, Torun en Gdansk. Hier is niets te beleven, hier zijn ze net begonnen met het vernieuwen van de straten en pleinen en aanbrengen van een infrastructuur als riool, gas, water en elektriciteit. Alles ligt open, verkeer wordt omgeleid. Veel oude panden, destijds mooi, uit de Duitse periode van vóor WO 1, nu vervallen en uitgeleefd, zijn dichtgetimmerd wachtend op restauratie en een nieuwe bestemming. Parken liggen er keurig bij - als in het hele oostblok altijd al, ook in de Sovjetperiode. We gaan de open grens met Litouwen over. Alleen een bord en wat leegstaande gebouwen herinneren aan de geslotenheid van nog niet zolang geleden. In 1991, na de vereniging van Oost- en West Duitsland in 1990, en met het door Duitsland definitief afstand doen van betwistbare rechten op Oost Pruisen aan de Polen en Litouwers, werd de onafhankelijkheid ook door de Baltische staten bevochten, en ondanks Russisch verzet door de VN erkend.

De geschiedenis van Noord Polen en Litouwen is verschrikkelijk ingewikkelde en taaie stof. Van Slavische stammen tot heerszuchtige Duitse groothertogdommen, Poolse koninkrijken, het Pools – Litouwse Gemenebest en de meest noordelijke grens van de Napoleontische veroveringen tot in de voorbije eeuw Russische- en in de laatste eeuw Duitse- en Sovjetbezetting en overheersing; met volksverhuizingen, genocide en etnische deportaties: het is net als in de zuidelijke Balkan een etnisch en religieus broeinest dat geen duurzame sociale cohesie duldt. Maar tijdens het lezen erover toch mateloos boeit. Rijd je dan ook nog door een landschap dat ondoordringbaar bebost is, waar enorme moerassen en meren en rivieren onverwacht op je pad verschijnen, dan kun je een ondoenlijke oorlogsvoering, zelfs met technische uitrusting een beetje invoelen. Twee jaar geleden reden we zo door de nieuwe zuidelijke Balkanstaten en daar overkwam je hetzelfde gevoel.

En zo duiken we de Baltics in. Meteen valt op: het platteland eenzaam dun bevolkt, iedereen woont in de huizen en woonkazernes in grotere plaatsen, de weg is vaak voor ons alleen, de auto’s zijn ouder en sleetser. Houten huizen, veel meer groen en kleinschaliger, minder technische akkerbouw. Maar de tijd van paardenkarren of lastezels is voorbij. Het wegennet is opvallend goed en modern. De grote steden zijn door nieuwe vierbaanswegen met elkaar verbonden. En vlot bereiken we Kaunas, na de hoofdstad Vilnius de tweede grote stad van het land. Het relatief ongeschonden oude centrum is Unesco Werelderfgoed. We parkeren en zullen overnachten op een grote parking aan de rand van de binnenstad. We wandelen er wat rond en eten in een restaurant aan het plein. Grappig. Als we bestellen wordt ons meteen gezegd dat een voorgerecht zo’n drie kwartier wachten wordt en alleen een hoofdgerecht een half uur. Omdat de keuken het niet aankan. Te druk. We wachten dus geduldig met een extra karafje wijn en de pasta smaakt daarna prima. Echt druk vonden we het niet. De nacht was voor Klair rumoerig.

16 augustus. Eerst de Tourist Information. Kaunas wil zich op de kaart zetten. Als een “hybride” stad. Moderne kunst, design en moderne architectuur in balans met de restauratie en herbestemming van het oude cultuurgoed. Een plaats voor street art en monumenten, voor moderne conceptuele kunst en toepassing van nieuwe media in traditionele en historische presentatie. Behalve dat de term hybride in dit verband origineel is lijkt het idee ook aan te slaan. Toeristisch goed bezocht, opvallend moderne nieuwbouw tussen de oude goed gerenoveerde gevels. Een mooi gerestaureerde vestingwal en torens. En street art. Verspreid door de stad hebben Litouwse kunstenaars de uitdaging aanvaard om lelijke overgebleven zijmuren als gevolg van afbraak van vervallen of overbodige panden een nieuw gezicht te geven. Het is een stad die opvalt. In een van de zijsteegjes zijn een reeks leegstaande appartementen en vervallen bedrijfsgebouwen ingenomen door een mengeling van kunstenaars en zwervers en volop voorzien van gevelkunst en aandachttrekkende attributen. Het doet denken aan onze kabouter– en kraakbeweging. Boeiend om te zien hoe vrijheid van denken en doen zich kan uiten. Ergens op straat een Joodse vrouw, die ons vraagt waarnaar we op zoek zijn vertelt haar leven in een paar woorden. Duitstalig en heel beschaafd. Geboren in Kaunas maar met een valse naam in een weeshuis ondergedoken ontsnapt aan deportatie. Haar zoon, in het buitenland werkzaam met een studerende dochter in Engeland voegde zich bij ons. Ze voelde zich gelukkig nu – het verleden was nu eenmaal zo gelopen.

Toch houden we Kaunas ook in een dag voor gezien. Behalve het herstelde oude centrum is de periferie overal hetzelfde. Niet of ten dele ontmantelde industriële complexen, braakliggende terreinen na afbraak en opruimen, saaie slechte straten met dichtgetimmerde panden die op een herbestemming wachten en de slecht onderhouden woonblokken dicht opeen daartussen.

We gaan naar Vilnius, de hoofdstad. Vlot over de vierbaansweg ruim 100 km. Park4night is een geweldige app voor zwervende auto’s waar camperaars elkaar de parkeerplaatsen, vrije plekken en campings wijzen om te kunnen en mogen overnachten. Vaak in de steden heel handige en goede tips. Met de lengte- en breedtegraad coördinaten perfect te navigeren. Zo parkeren (en slapen) we op een bewaakte parkeerplaats op een paar 100 meter van het oude centrum. Genoeg gelopen in Kaunas wilden we alleen nog wat eten. Een pizza restaurantje met voor mij de nummer zoveel pizza, ‘the old man and the sea’ genoemd: rijkelijk met tonijn en kaas, olijven, kappertjes en pepers aangekleed. Helemaal goed. Die van Klair was minder: spek, kaas en zongedroogde tomaten maakten de hele pizza tot een vette spons en ze wilde het mij niet aandoen om halverwege te wisselen. Naar ‘huis’, plannetje voor Vilnius gemaakt en prima gepit.

Hier blijken we het ook in anderhalve dag te kunnen behappen.Vilnius was culturele hoofdstad in 2004, is een stad van kerken: gereformeerd, Russisch orthodox, minder katholiek. Desondanks werd de stad ook vaak het Rome van het noorden genoemd. De vergelijking die even mank gaat als dat Giethoorn het Venetië van de lage landen zou kunnen zijn. Soms staan er meerdere in elkaar gebouwde kerkdelen uit verschillende episoden en met verschillende geestelijke leiders. Zo ontdekken we een half leegstaande, qua onderhoud en inrichting vervallen kerk, maar met een open deur. Waar door de overheid de kostbaarheden uitgehaald waren, de beelden en schilderingen gesloopt en op halve hoogte een extra plafond was ingebouwd. Het heeft dienst dienst gedaan als museum van het Atheisme! Nu in mei 2019, na jarenlange leegstand en verval is er op de begane grond een zijbeuk afgescheiden door een primitieve glazen wand en ingericht als kerkje. Toen we er binnen kwamen was er juist een dienst. Boven op het verdiep waren twee jonge vrouwen aan het poetsen en versieren. Een van de twee zou de volgende dag daar het trouwfeest geven. Ergens hing er een grappig dubbelschilderij van een stofbezemende vrouw en op het tweede deel een nauwelijks nog zichtbare dezelfde vrouw (zie foto). Het schetst het sfeertje waar we waren terechtgekomen. En de sfeer waarmee de stadsbewoners dagelijks worden geconfronteerd.

Alle woonblokken in de oude binnenstad zijn opgetrokken in baksteen of gemaakt van hout. Meest maximaal vier verdiepingen hoog met vaak nog een souterrain en een zolderverdieping. In oorsprong geen, nu meestal geen lift. In de souterrains waren vaak de door de staat toegestane winkeltjes, want etalages waren uit den boze. Het zou de kapitalistische kwade geest in de mens kunnen doen ontwaken. En op deze manier kon je de distributiemethoden, tekorten en beperkte gunning beter camoufleren. Ook nu nog zie je daar de resten van. Ze hebben dan wel een paar appartementen en souterrains vergroot tot een grote ruime met grotere ramen; maar van etaleren hebben ze geen of weinig kaas gegeten. Liever plakken ze de ruit dicht met fotoprints met reclame of de naam van de winkel(keten). In steden met een metro zag je enorme winkel(tjes)complexen onder de grond. Met openbare (schone) toiletten. Hier zie je het ook maar veel bescheidener onder sommige voetgangerstunnels.

Ik realiseer me dat de opbouw en inrichting van een stad door de vele eeuwen heen met handelsactiviteit, verschillende heerschappij en strijd, vaak ook brand en epidemieën, zich kan ontwikkelen tot een samenhangend en verklaarbaar historische schoonheid. Maar dat nu, 75 jaar geleden de integriteit van de bevolking veertig jaar lang geweld is aangedaan, en waar zij door repressie gedwongen werd elke persoonlijke vrijheid af te staan, mogen we dat nog niet verwachten. Om dan een nieuwe weg de kans te geven – ook al mag het weer – moet de oude ballast worden afgeschud en moeten twee vorige generaties zijn begraven vooraleer vrijheid echt gevoeld wordt. Eigenlijk was dat bij ons hetzelfde na WO 2. Alleen betrof het daar merendeels een materiële inhaalslag – iets anders dan in deze landen waar het een mentale wederopstanding na de communistische uitputting moet worden. Dus heeft de historische tijdlijn nog veertig jaar te goed om de communistische periode definitief af te sluiten. Het lijkt me correct geredeneerd! En kan de Balkan - Baltic lijn nog veertig jaar een van de reisfavorieten blijven.

Zo belanden we ook in een aantal jaren geleden vervallen kwartier, waar kunstenaars zich hebben gesetteld en met hulp van de gemeente een vrije staat hebben ontwikkeld. Op enig moment hebben ze voor zichzelf de wijk tot republiek ‘Uzupis” uitgeroepen met een eigen grondwet met vooral de beschrijvingen van de vrijheid en de grondwettelijke rechten van mens en dier. In 33 talen staan die afgedrukt op aluminium platen op een lange muur. Vooral koddig humoristisch, maar aan de eigen auto’s in de wijk te zien ook een leuke inkomstenbron vanwege het toerisme. De looproute is bedoeld een richting: over de ene brug erin, over de andere brug eruit, zodat de al dan niet gegidste toeristenstroom niet teveel in de weg loopt. Maar wel langs de winkeltjes, cafés en eethuizen.

De eerste brug heeft een niet beweeglijke slagboom en de brug hangt vol met geliefdenslotjes. Niet gezien hier, maar meestal vlak daarbij een winkeltje dat sloten verkoopt en de namen graveert.

We bezoeken het Modern Art Museum. Een architectonisch hoogstandje maar daarmee is alles gezegd. De thematische expositie “Mens, Machine, Robot” liet vreselijke schilderijen van mensapen en vermenselijkte robots zien, Darwinistische verminkingen van de werkelijkheid zoals Darwin juist wilde ontzenuwen. En impressies van de futuristische kijk van de kunstenaar op de drie titels van de expositie. In gedrukte visionaire teksten, fotomanipulaties en goedkope science fiction verfilmingen.

En van die vreselijke interviews als kunstenaars een visie verwoorden: een wollig bijeenraapsel van kreten in een ondefinieerbare melige soep. En daarbij serieus blijven kijken. Maar het gebouw was mooi. En had waarschijnlijk heel veel geld gekost.

Als we dan ook nog het museum voor Art en Design ‘doen’ en een permanente collectie van oude kleding en andere meuk zien, waaraan vermoedelijk de laatste honderd jaar nauwelijks iets aan is veranderd (behalve de traplift voor slechten ter been en nog wat jurken erbij) dan vinden we het weer genoeg, en nemen de auto naar een eind verder. Naar Molétai, waar aan een meer een mooie camping zou zijn.

De camping, diep in de bossen verstopt aan een mooi meer, vonden we, maar was vol; een kilometer verder vonden we een kleinere, ook aan een (ander) meer met meest uiterst primitieve huisjes met alleen elektriciteit, verder niets, ook geen (drink)water. En een zestal kampeerplekken met ook een stroomaansluiting. Voor ons het belangrijkste. Eén toilet: een gat in een plankier boven een kuil in een smalle hoog driehoekig bouwsel zodat je ongezien kon hurken of staan. Ik schreef er eerder over, maar hier was het werkelijkheid.

De locatie kon niet mooier zijn. Ieder zijn ruime plek, een eigen houtvuur. Een wegzakkende zon in het meer. De baas die langs kwam om te innen – geen administratieve rompslomp en ook een aanhangwagen gekapt hout bracht toen hij me ongelukkig met een bijltje een stammetje zag klieven. Wat niet lukte, maar ongekliefd met een mooi basisvuurtje een hele avond voor warmte zorgde. En: nauwelijks muggen!

Mooi om te eindigen, gegroet, Theo