Reisverhaal «centraal Bali van zuid naar noord»

Indonesië | Indonesië | 6 Reacties 29 Oktober 2015 - Laatste Aanpassing 02 November 2015

4. centraal Bali, van zuid naar noord

Centraal Bali het zuiden

Ten westen van Denpasar aan de zuidkust ligt de tempel Tanah Lot, een eilandtempel.
De tempel zelf is klein en kan niet bezocht worden, maar de ligging langs een kliffenkust is zeer mooi.

een klif dicht bij de tempel

de tempel van op afstand

en van dichterbij

omdat het lage tij is kan het eilandje te voet bereikt worden. Bezoekers mogen echter niet binnen in de tempel

waar de mensen samen staan op de foto links is er verrassend een zoetwaterbron

als we bij de bron willen komen worden we besprenkeld met het bronwater, krijgen we enkele rijstkorrels op ons voorhoofd gekleefd en krijgen we ook een bloem achter de oren. Een kleine fooi is welkom

Hier komen zeer veel toeristen, niet alleen westerlingen, ook bussen vol Chinezen en moslims.
Omdat het eilandje sterk te lijden heeft van de golfslag, heeft Japan een paar tiental jaar geleden de achterzijde met enorme hoeveelheden beton versterkt.

het water van de Indische Oceaan beukt bij elke golfslag op de kust

even een toelichting bij de Indonesische taal. Een aantal woorden zijn veel logischer geschreven dan in de Nederlandse taal:
evakuasi i.p.v. evacuatie
polisi i.p.v. politie
koperasi i.p.v. coöperatie
zo ook informasi, dokumentasi, taksi, kursus, (inter)national (waarbij de laatste a als aa uitgesproken wordt
andere bekende woorden zijn stempel, notaris, dokter, wastafel (gootsteen), kulkas (met de klemtoon op kas, en de u uitgesproken als een oe, een koelkast dus), otomatik (automatisch), sukses

ook dit is goed begrijpbaar

Bij Mengwi is er een mooie watertempel, Pura Taman Ayun, zeker een bezoek waard. Hier is het al veel rustiger. De tempel zelf mag niet bezocht worden, maar de ommuring is laag genoeg zodat we het geheel goed zien.

toegang tot het tempeldomein

eigenlijke toegang tot de tempel, gesloten voor niet-Hindoe

er is een buitenste (slot)gracht, die momenteel bijna droog staat wegens herstellingswerkzaamheden, en deze, binnenste gracht. Normaal is de buitenste gracht vol lotus

alle gebouwen (open en met een rieten dak) bevatten gebeeldhouwde stenen

al de pagodes stellen elk een Balinese berg voor. Hoe hoger de berg, hoe hoger de pagode. De bergen zijn voor de Hindoe heilig

We rijden de helling van de Gunung (berg) Batukaru tot in Jatiluwih. Hier wordt al meer dan 1000 jaar rijst geteeld met een ingenieus bewateringssysteem (subak). Unesco heeft het landschap en het bewateringssysteem tot werelderfgoed verklaard.

door de steile helling is het beeld van de rijstterrassen erg mooi

overal zijn ze te zien. Op sommige terrassen zijn er pilipili plantages

We huren een kamer in het gebied van de rijstvelden en ’s morgens om 6 uur zien we de zon opkomen als een rode bol boven de rijstterrassen.

in het westen zien we nu de vulkaan, zonder wolken

Voordat de dagjestoeristen aankomen, maken we een lange wandeling door de rijstvelden. Hier en daar gaat de wandeling door een bos, maar meestal zien

we achter de bananenplanten de rijstterrassen en het irrigatiesysteem.

het moet een enorm werk geweest zijn om in de loop van de eeuwen deze terrassen te maken. Ze moeten perfect horizontaal liggen opdat het water overal op dezelfde hoogte zou staan. De verticale wanden moeten telkens opnieuw verstevigd worden en onkruidvrij blijven. Elk terras moet als een kuip uitgegraven zijn opdat het water er in kan blijven staan

een pilipili plantage. Pilipili wordt bij de meeste gerechten toegevoegd, het wordt ook toegevoegd aan sambalsaus en Balinese saus. Wij vragen echter steeds om de schotels niet pikant te maken, zodat we tenminste de groenten en het vlees proeven

we zien een prachtige ijsvogel op een stok zitten. Maar de vogel is erg schuw en vliegt steeds weg. Dus een foto van op afstand van de Javaanse Ijsvogel (Halcyon cyanoventris), een vogel die enkel op Java en Bali voorkomt. Hij vist niet, maar leeft van insecten

de telelens is mee om eventueel vogels te kunnen fotograferen

de rijst heeft 6 maanden nodig vanaf het uitplanten tot volle rijpheid. Blijkbaar wordt hier veel rode rijst gekweekt. Omdat de rijst nog geen aren bevat zien we geen korrels en weten we niet welke kleur deze rijst heeft

de rijstboeren zijn dagelijks op hun velden om het onkruid dat op de randen van de terrassen groeit weg te snijden. Dit groen geven ze aan hun koeien

de koeien staan niet in grote stallen, maar ze staan afzonderlijk in een huisje, vastgebonden met een touw. De boer brengt hen vers gras en groen, dagelijks opnieuw. Waarschijnlijk heeft de boer slechts 2 of enkele koeien

de koeien worden gebruikt om de terrassen te bewerken

de kleur van de rijst en de vormen van de terrassen geven een uniek uitzicht

water en nog eens water, zelfs al is het al 5 maanden droogseizoen (dit wil zeggen dat er in die tijd geen druppel regen gevallen is!)

Op enkele plaatsen is men het waterkanaal aan het metselen met dikke natuurstenen. Op deze manier is het gemakkelijker om de watertoevoer en afvoer te onderhouden.

hier is men bezig een waterkanaal te metsen

We zien dat de meeste westerlingen hoogstens een korte wandeling maken, de meesten blijven boven langs de weg en nemen daar wat foto’s.

Op ongeveer tien kilometer afstand van Jatiluwih ligt op de helling van de Batukaru vulkaan de Pura (tempel) Luhur Batukaru. Ook dit is een belangrijke tempel voor de Hindoe, maar er komen niet zoveel mensen omwille van de afstand. De tempel ligt een natuurgebied. Het 1762 ha grote reservaat bestaat uit vochtig berg-oerwoud. Overal staan borden met verboden in het Indonesisch, Frans, Engels en Duits. Het centrale deel van de tempel mag niet bezocht worden, er zitten wat mannen in witte kledij. Andere mannen, waarvan sommigen ook in het wit, vegen. Afgevallen bladeren vegen is iets wat we op Bali zowat continu zien en horen. In de tuinen van huizen zijn het de vrouwen die moeten vegen, meermaals per dag. Hier in de tempel is dat een mannentaak.

de toegang tot het tempelgebied. Dit soort bouwwerk duidt een toegang tot een tempel of de toegang tot een dorp of stad aan

de tempelrok (sarong) hebben we steeds mee, zo moeten we niet telkens een huren

hier mogen we niet verder, maar we kunnen wel de gebouwen en pagodes zien

hier is al geveegd. De tempel ligt heel mooi tussen natuurlijke en aangeplante bomen en struiken

er staan hier enkele mooie grote bomen

Rond volle maan in oktober en/of november zijn er op vele plaatsen tempelfeesten. Dat hebben we de voorbije dagen al gezien.
In Jatiluwih, net achter ons verblijf is er na de ceremonie een veel meer aardse bedoening, namelijk hanengevecht.

iedereen komt met de moto

deze man heeft zijn vechthaan mee. Op één van de poten van de haan is er een scherp spoor gebonden. Alle hulpmiddelen zijn goed om de haan te laten winnen

de hanen worden getoond en dan roepen er mannen op om weddenschappen af te sluiten

als je bedenkt dat het dagloon 40.000 roepia is, dan is 100.000 roepia (6,7€) een ferme inzet

en hier is het gevecht bezig tot een haan dood is. Gaia is hier nog ver weg!

Op de terugweg richting zuiden komen we langs de vlindertuin. Dat is iets waar we niet zomaar aan voorbij kunnen rijden. Vlinders en sommige andere insecten uit Indonesië kunnen we hier levend zien. Er is ook een museum met, je kent dat waarschijnlijk wel, kasten met vlinders en andere insecten die mooi open gespreid opgespeld zijn. Hier gaan we snel voorbij.

naast al de planten welke nodig zijn voor de vlinderkweek, zijn er ook enkele vijvertjes met waterplanten

een Wandelend Blad, nauwelijks te onderscheiden van de bladeren van de struik

een van de soorten Wandelende Tak

een Nachtvlinder, net uit zijn cocon vrij gekomen.  Bemerk de afmetingen van het insect  in vergelijking met de vingers van Stephan

in Bali komen ook Neushoornkevers voor

In Tabanan is er het Subak museum. We hopen om daar meer te weten te komen over het irrigatiesysteem. Het museum zelf is erg saai, maar er gaat een dame mee die uitleg geeft in beperkt, maar verstaanbaar, Engels.
Een Subak is een democratische genootschap van rijstboeren (enkel mannen) die in eenzelfde gebied wonen. Zij hebben een voorzitter, een secretaris en een penningmeester. Een subak koopt water aan om de rijstvelden te bevloeien. In tegenstelling tot wat we dachten komt dat water niet uit bronnen, maar uit één van de 4 meren die Bali rijk is. Die meren liggen in oude, uitgedoofde vulkaankraters, ze zijn dus hoog gelegen.
In het verleden zijn er met pikhouwelen tunnels gemaakt in de bergen om dat water te leiden naar de verschillende gebieden waar rijst geteeld wordt. Het moet een enorm werk geweest zijn om die tunnels te graven.

de tunnels hebben een zekere hoogte zodat mensen er door en in kunnen om ze te controleren

Eens het water in het gebied komt waar het gebruikt wordt, loopt het ondergronds of bovengronds. Volgens de oppervlakte die de rijstboer heeft krijgt hij continu een afgemeten hoeveelheid water.

in de waterkanalen ligt er op de plaats waar een rijstboer water aangevoerd krijgt, een houten balk met een inkeping. Voor een halve hectare is die inkeping 4 vingers breed (links), voor een kwart hectare maar 2 vingers breed (rechts). Zo verloopt de waterverdeling heel afgemeten volgens de oppervlakte waar het water nodig is

bovenaan een nieuwe, onderaan een gebruikte houten balk om de watertoevoer te regelen

een tunnel die water aanvoert

De rijstteler betaalt niet alleen voor de watertoevoer, maar ook voor al de ceremonies in verband met de rijstteelt en het water. Elke subak heeft ook een tempel. De kost voor al die ceremonies is veel hoger dan die voor het water. In het plaatselijk geloof echter is het belangrijk dat voor goed weer, voor een goede aanplanting, voor een goede groei, voor een goede oogst, voor een goede opslag van rijst, enz. er ceremonies plaats vinden.

de duurste en belangrijkste ceremonie vindt plaats op het meer van waar het water afkomstig is. Het meer moet gezegend worden (in het volksgeloof) zodat het goed water geeft. Om dat te bekomen offert men een koe, een varken en een kip. Die dieren worden in het water ondergeduwd tot ze sterven. Daarna blijven ze in het meer.

Rijstboeren die in het vlakke laagland wonen, kunnen machines gebruiken voor de bewerking van het veld en de oogst. Rijstboeren echter die op (kleine) terrassen werken moeten alles met de hand doen.

Verder zijn er 2 soorten rijst, welke geteeld worden. Enerzijds is er de traditionele rijst en anderzijds de moderne rijst.
Bij de traditionele rijst duurt het 45 dagen tussen het zaaien en het uitplanten van de rijstplantjes op het veld. De moderne rijst heeft daar maar 25 dagen voor nodig.
Verder is de tijdsduur om traditionele rijst te kweken 6 maanden, dus 2 oogsten per jaar. Bij de moderne rijst duurt een cyclus maar 4 maanden, er zijn daar dus 3 oogsten 

bij de traditionele rijst worden de halmen stuk voor stuk met een sikkel afgesneden (op terrassen kan men geen machines gebruiken). Op het linker deel van de foto zien we hoe de halmen in een houten bak tegen de wand geslagen worden om de rijstkorrels vrij te krijgen van de stengel

om dan de zemelen te verwijderen brengt men de rijstkorrels in een soort houten mortier waar ze met een houten stamper geklopt worden tot de korrels vrij komen uit hun omhulsel. De hoeveelheid die men in een keer bewerkt is voldoende voor 10 dagen

Traditionele rijst brengt wel veel meer op, zo een 40.000 roepia per kg, de moderne slechts 9.000 roepia. Indonesiërs zelf eten de moderne rijst, de traditionele is voor de verkoop aan rijken en aan restaurants.
Traditionele rijst kan witte, rode of zwarte rijst zijn, moderne is steeds wit.
En de onkruidbestrijdingsmiddelen zijn tegenwoordig chemisch.

Als de rijstkorrels rijpen, moet iedereen het veld op, ook de kinderen, om vogels op allerlei mogelijke manieren weg te jagen.

Verder vertelt de dame ons dat mensen die bij de overheid werken (ook zij die in het museum werken) maandelijks hun hoeveelheid rijst krijgen (voordelen in natura). Zij hoeven dus geen rijst te kopen. Indien ze zelf ook nog een rijstveld hebben, dan kunnen ze die rijst verkopen.
De dame heeft een gezin met 4 volwassen personen. Per dag stoomt zij 1 kg rijst voor haar gezin. Zij hebben 3 maaltijden per dag, telkens wordt er rijst gegeten.

dit is een traditionele rijstopslagplaats

Na het bezoek aan Tabanan rijden we richting noorden. Eerst is er een klim tot ongeveer 1300m. Daarna volgt de afdaling. We blijven enkele dagen boven in de bergen omdat ook hier wel wat te bezoeken valt.

We overnachten in Munduk.

een welkom fruitsap, vers gemaakt

zonsondergang gezien van op ons terras in Munduk

Op het grondgebied van Munduk komen verschillende watervallen voor. Wij bezoeken Tanah Barak omdat die het gemakkelijkst te bereiken is. De weg daalt vrij steil, maar er is een betonnen pad en hier en daar treden. Het water valt 30m diep hier. Zelfs op het einde van het droge seizoen is er nog water.

waar we hier ook staan we voelen fijne waterdruppels op ons vallen

Op de hoogte in centraal Bali komen 4 meren voor. Drie ervan liggen in het gebied waar we nu zijn. Deze meren zijn kratermeren. Ze liggen in een diepte met er omheen de kraterrand. Deze vulkanen zijn al lang uitgedoofd. 2 van de meren waren voor 1818 één meer. Door een aardverschuiving in 1818 is er een natuurlijke wal gevormd in het midden van dat toenmalige ene meer waardoor er sindsdien 2 meren naast elkaar liggen.

Danau (meer) Bratan ligt wat afzijdig van beide andere. Het water van dit meer wordt gebruikt voor de bevloeiing van rijstvelden o.a. bij Jatiluwih.
Aan dit meer staat er een Hindoe tempel. Normaal ligt de tempel op een eiland in het meer. Maar nu op het einde van het droge seizoen, is het waterpeil zo sterk gedaald dat de tempel op het droge ligt. De tempel zelf kan niet bezocht worden.

ook hier is er een pagode, met 11 verdiepingen

de Javaanse Ralreiger zit dichtbij op een stuk boomstam

een mooi versierde poort die steeds gesloten blijft

normaal is hier geen strand en lijkt de tempel in het meer te staan

er hangen borden om de sarong te dragen, maar niemand trekt het zich aan of het wel gebeurt

deze draken moeten de boze geesten weg jagen

tijdens het hoofdseizoen kan je hier een bootje huren om de tempel van af het meer te bewonderen

Danau Buyan en Danau Tamblingan zijn gescheiden door een heuvelrug die veroorzaakt werd door een aardverschuiving.
Danau Buyan ligt niet ver van het eerste meer.

zicht op het meer van af de kraterrrand

We slaan een zijweg in om er te komen. Op het einde is er een informatiecentrum. Uit het huisje komt een vrouw met tickets van een of ander iets dat in februari 2014 plaats vond. Op dat ticket staat er 100.000 roepie, en zegt ze, dat is de inkomprijs voor 1 persoon. We zeggen dat we zo een hoog bedrag niet willen betalen en na een beetje kunnen we gratis binnen. Als toerist wordt je er altijd wel opgelegd, maar dit is toch te gor.
Hier wandelen we in de krater een stukje langs het meer.

er is weinig te zien op deze plaats aan het meer

tenzij deze viskwekerij

Voor Danau Tamblingan is de toegang tot het meer in de buurt van Munduk, onze overnachtingsplaats. Dit meer is heel rustig, bijna geen toeristen, wel lokale vissers.

zicht op het meer van op de kraterrand

een man zit op zijn kano te zitten. Een kano hier is gemaakt uit één boomstam die men heeft uitgehold

zoals overal staat ook hier een tempel. Waarschijnlijk wordt deze tempel maar sporadisch gebruikt, hij ziet er onderkomen uit

langs het meer liggen een paar buffels, vast aan een touw

nu is het waterniveau lager dan tijdens het regenseizoen

er staat een hut waarin mensen lijken te wonen. Waarschijnlijk hebben ze de was in het meer gedaan, de kledij ligt nu te drogen op het gras

Hier zien we ook een aantal (water)vogels

ook hier zien we de Javaanse Ralreiger

een vogel waarvan we de naam nog niet vinden

Iets zuidelijker bij Candi Kuning, ligt een van de 4 plantentuinen van Indonesië. Momenteel is het seizoen niet optimaal voor de plantentuin (best is april tot juni), maar we gaan er toch naartoe. In feite is het grootste deel van het oppervlakte bos, met hier en daar gebieden met bepaalde plantensoorten.

Langs de hoofdweg zien we een rij Amaryllis in bloei

in het bos horen we veel vogels geluiden maken, maar door de vele bladeren en de hoge bomen, kunnen we ze niet zien

er is een orchideeëntuin. Momenteel staan er slechts enkel in bloei

in de cactusserre zien we een vreemde plant, inheems in Indonesië

er is ook een gebied met allerlei boomvarens

in dit gebied kunnen we eenvoudige planten zien welke reeds in de tijd van de dino’s op aarde voorkwamen. Dino's’zijn sindsdien al lang uitgestorven, de planten vinden we nog steeds op aarde

een reusachtige Ficus

op een bepaalde plaats in de plantentuin hebben we zicht op Danau Bratan

in het bamboebos komen we een gestreepte bamboesoort tegen

Bamboe is in Indonesië een belangrijke plant die voor allerlei doeleinden wordt gebruikt. Bamboe is bovendien veruit te verkiezen boven hout omdat een boom heel veel jaar nodig heeft om voldoende dik te zijn om te kunnen gebruiken. Bamboe heeft slechts een aantal maanden nodig.

een zeer dikke en recht groeiende bamboesoort

een inschatting van de diameter van deze bamboesoort

Niet ver van de plantentuin is er een markt waar fruit, groenten, planten en souvenirs verkocht worden. De meeste vrouwen zijn moslima. Hier in de buurt zien we ook een aantal moskeeën.

op de markt worden er voor toeristen enorme prijzen gevraagd. Afdingen en weggaan is de boodschap. Meestal roept de verkoper nadien de door ons geboden prijs, om toch nog (veel) te verdienen.
Maar blijkbaar wordt er aan de lokale bevolking ook een veel te hoog bedrag gevraagd

Hier boven op een hoogte van ongeveer 1200m worden er aardbeien gekweekt, blijkbaar het ganse jaar rond.

zo worden ze langs de weg verkocht

er zijn veel plaatsen waar je zelf aardbeien kan plukken en per gewicht betaalt. Goedkoper is dat niet want een arbeider verdient hier bijna niets. Door zelf te plukken kies je de vruchten die je het best lijken

de aardbeien zijn kleiner, minder mooi van vorm maar vaster dan deze die we in België kennen

We zien ook vele velden met hortensia’s. De bloemen zijn maar mager ten opzichte van deze die we in België rond deze periode op het kerkhof zien. Hortentia’s dienen hier uitsluitend als offergave.

op het veld

in een kano bij het meer

Op deze hoogtes groeien er ook koffieplanten. Balinese koffieproductie en –verwerking is kleinschalig. Balinezen drinken hun koffie zoals Turken, een kop met gruis en heet water.

Op dit moment worden de kruidnagels geoogst. Er staan in de omgeving van Munduk zeer veel kruidnagelbomen. Een kruidnagelboom ( Syzygium aromaticum ) is een hoge boom.

een kruidnagelboom

De nog gesloten rode bloemknoppen worden geoogst.

de bloemknoppen komen voor in kleine trossen

om in de bomen te klimmen worden er bamboeladders gebruikt

zo een ladder bestaat uit 1 lange bamboestok waar op regelmatige plaatsen gaten in gemaakt zijn. In die gaten zitten houten uitsteeksels, de sporten van de ladder

van af de ladder kruipen de plukkers blootsvoets op de takken om daar de bloemknoppen te oogsten

ze hebben een zak mee die ze aan een tak kunnen hangen. Hier wordt hun oogst verzameld

als ze klaar zijn gooien ze hun zak op de grond en laten ze zich langs de stam van de boom op hun blote voeten naar beneden zakken

De oogst wordt daarna van allerlei onzuiverheden ontdaan en dan gedroogd in de zon.  Dat is vrouwenwerk

de zak met de oogst wordt uitgegoten. Hier zit nog heel wat afval in dat niet in het eindproduct mag voorkomen

de bloemknoppen ontdaan van alle onzuiverheden

elke morgen worden de plastiek matten met de kruidnagels weer open gelegd zodat het droogproces kan verder gaan. Elke avond worden de plastieken zeilen weer samen gevouwen zodat de kruidnagels ’s nachts geen vocht zouden opnemen

normaal duurt het 4 dagen voordat de kruidnagels in de zon gedroogd zijn. Voor de gedroogde kruidnagels krijgt men 1000 roepia per kg, dit is 7 eurocent!

Oorspronkelijk kwam kruidnagel van de Molukken, een andere eilandengroep van Indonesië. Momenteel wordt op veel plaatsen ter wereld waar een tropisch zeeklimaat heerst, kruidnagel gekweekt. Deze van Bali komt niet bij ons in de keuken terecht. De volledige oogst gaat immers naar Java waar de kruidnagels gemengd worden met tabak voor de lokale sigarettenindustrie.

Uiteindelijk bezoeken we ook nog de grootste (?) Banyan boom (Ficus religiosa). Het is een snel groeiende boom met luchtwortels, belangrijk in het Hindoeïsme. Vorig regenseizoen is de bovenzijde vaan de boom afgeknakt. Nadien hebben mensen veel luchtwortels afgezaagd.
We zien nu nog wat ervan rest

door de zeer vele luchtwortels is de boom niet compact en zijn er zeer veel openingen waar dieren een toevlucht kunnen vinden

Wat later staan we een hele tijd in een file omdat er waarschijnlijk een ongeval gebeurd was (tijdens een hevige regenbui waarbij de straten onderlopen) en het verkeer in de knoop zit. Politie komt niet opdagen, maar er zijn mannen die het hele verkeer uit de knoop krijgen zodat het na een hele tijd weer vlot verloopt.

enkele van de vele moto’s

zoals dikwijls met de ganse familie op de moto

net voor deze foto gaf de mama aan het kindje een flesje terwijl de moto verder reed

Centraal aan de noordkust van Bali ligt Lovina., een theoretische samensmelting van een aantal kustdorpen, om commerciële doeleinden. Lovina is helemaal niet mooi, maar er zijn overnachtingsplaatsen zodat we van daar uit verschillende bezienswaardigheden kunnen bezoeken.

dit is de eerste homestay met een zwembad

het is hier zo warm dat zelfs de hardnekkige niet-zwemster enkele rondjes trekt

Westelijk van Lovina ligt er nog een weg van de noordkust naar de zuidkust. Langs deze weg liggen heel wat rijstterrassen en in de bergen zijn er cacao- en koffieplantages.

hier liggen enkele mooie rijstterrassen

De cacao blijkt hier niet verwerkt te worden.

de cacaovruchten zijn nog niet rijp. Aan de bomen echter hangen ook al helemaal verdroogde vruchten. De plantages worden blijkbaar niet goed onderhouden. En dat met de dure cacaoprijs op de wereldmarkt…

we zien ook een aantal bomen met papaya

We vinden wel een bedrijf dat de koffiebonen verwerkt. De mensen die er werken spreken , noch verstaan Engels. Maar met mijn woordenboek kan ik hen toch verstaanbaar maken dat we het een en het ander zouden willen zien. Een jonge man rijdt ons voor met zijn moto, om de plantage en het roosteren van de bonen te tonen.

de robusta koffieplanten

er hangen nog een drietal groene bonen aan de plant

mensen komen zakjes ongebrande koffiebonen leveren. De oogst gebeurde in augustus

het hout voor de ovens waar de koffiebonen geroosterd worden

de ton waar de te roosteren bonen in gebracht werden, wordt door 2 vrouwen boven het vuur gehangen

de ton is aan een zijde voorzien van een metalen zwengel

de drie vrouwen zitten hier nu voor 1,5 uur te draaien terwijl ze het vuur moeten brandend houden. Hier smelt je weg van de warmte! Als we dan bedenken dat we in Costa Rica leerden dat de koffiebonen op een perfecte temperatuur gedurende een perfecte tijd dienen geroosterd te worden om een bepaalde kwaliteit te bereiken, dan zien we dat die standaardisatie hier nog helemaal niet toegepast wordt

geroosterde robusta bonen. Robusta koffie groeit op lagere hoogtes. De kwaliteit is minder goed

geroosterde arabica bonen. Arabica koffie groeit op grotere hoogtes. De kwaliteit is beter dan van Robusta

De geroosterde en gezuiverde bonen gaan in zakken naar het bedrijf waar de bonen gemalen worden en de koffie verpakt wordt.

hier worden de bonen gemalen

regelmatig gaat er een schep geroosterde bonen in de molen

de gevulde zakjes gemalen koffie worden toegesmolten

We komen ook te weten dat deze Bali koffie gedronken wordt in Bali, maar dat er ook een export is naar China.

het vrachtwagentje van het bedrijf

Bijna terug aan de kustweg ligt het grootste boeddhistische klooster van Bali, in Banjar. We moeten verschillende malen de weg vragen om het te vinden.

enkele beelden van de tempel

we zien hier wel wat gelijkenissen met de Hindoe tempels

ook de sarong moet over de short

Langs de kustweg moeten we door Seririt. Ongeveer geen wegwijzers en druk verkeer, zoals in elke stad. We zien uiteindelijk een wegwijzer staan waar 2 zijstraten naar links op getekend zijn, de eerste verwijst naar de terminal, de tweede naar Lovina. We slaan dus de tweede zijstraat in, maar motorijders doen ons teken dat we de verboden richting in gaan. Terzelfdertijd horen we het politiefluitje. De politieman spreekt op dwingende toon dat hij het internationaal rijbewijs en de autopapieren nodig heeft. Dan moeten we uit het straatje om ons bij zijn kantoortje te parkeren. Hij gaat ons een “ticket” geven. We krijgen een lijst te zien met allerlei overtredingen (in het Indonesisch) en het bedrag van de boete ernaast. We mogen kiezen: aan hem betalen of naar het hoofdpolitiekantoor 25 km verder. Uiteindelijk wil hij wel naar ons luisteren en zelfs meegaan om het verkeersbord te bekijken (dat met de 2 pijlen). En warempel, de man begrijpt dat het bord ons op de verkeerde weg gezet heeft. Hij besluit ons geen boete te geven, maar hij wil wel een foto van hem en Stephan. Ik heb er dan ook een genomen.

Stephan met de politieman die ons uiteindelijk geen boete gaf omdat hij begrijpt dat we door een foute wegwijzer misleid zijn

Lovina is dé plaats in Bali waar dolfijnen in de zee voor de kust te zien zijn.

een monument voor de dolfijnen

zowel het strand als de zee zijn verontreinigd door allerlei afval, waarbij plastiek de hoofdvervuiler is

De manier om de dieren te zien is dus een tocht met een visser in zijn bootje. Ik had me in het verleden al voorgenomen om niet meer in zo een klein bootje op zee te gaan zitten, wegens te hoge golven, vreselijk wiebelen en kletsnat worden van het opspattende water. Maar de zee aan de noordkust van Bali is zeer rustig, de bootjes bevatten stabilisatoren en soortgelijke uitleg. Dus ’s morgens vroeg gaan we met de man de zee op.

we worden met de moto naar het bootje gevoerd, Stephan achterop bij de visser, ik bij zijn vrouw

de zon is nog niet aan de horizon verschenen als we vertrekken met dit bootje

de maan is nog te zien

iets later komt de zon op achter de bergen

Hoewel het laagseizoen is, zien we tientallen bootjes met 2 tot 4 toeristen, allemaal op dolfijnenzoektocht. Sommige vissers varen vrij agressief naar de dolfijnen. Gelukkig is dat niet het geval met onze bootsman. We zien heel wat dolfijnen. Eentje sprint zelfs verschillende malen recht uit het water omhoog, draait zich enkele malen rond zijn verticale as en valt weer het in het water.

deze groep dolfijnen komt vrij dicht bij ons bootje plots boven water

we komen ook langs een klein koraalrif. Bij Jemeluk in Amed was er echter veel en veel meer te zien

Ten oosten van Lovina zijn nog enkele plaatsen die we bezoeken.

In Pacung, aan de noordkust, is er Surya Indigo Handweaving Center. Deze coöperatie is gesticht nadat in het begin van deze eeuw er een plantenziekte het ganse bestand aan mandarijnenbomen heeft vernield. Het inkomen van vele mensen viel terug naar 0. De man, die nu eigenaar is, deed een voorstel aan de dorpsvrouwen om de oude weef- en kleurtechnieken opnieuw tot leven te wekken.

Momenteel zijn er 10 vrouwen werkzaam. De man diepte een oud, Engelstalig boek op zodat hij leerde welke planten welke natuurlijke kleurstoffen leveren en hoe de desbetreffende plantendelen moeten gebruikt en verwerkt worden.

de vrouwen weven hier nog op de erg klassieke manier. Daardoor zijn de doeken nogal smal

ze werken maar enkele uren per dag, tussen het koken, de maaltijden en de ceremonies door

In de tuin van het bedrijf staan verschillende planten waarvan een of ander onderdeel een natuurlijke textielkleurstof levert

het buitenste deel van de wortel van deze plant levert, naargelang de concentratie kleuren variërend van geel tot donker oranje

de indigoplant waar enkele tinten blauw mee kunnen gevormd worden

Ondertussen heeft hij ook katoenplanten in zijn tuin en wordt het katoen vanaf de pluis tot het weven verwerkt. Er wordt ook zijde gebruikt afkomstig van het Indonesische eiland Sulawesi.
We zien echter nergens de potten staan waar de draden gekleurd worden, evenmin als spinnenwielen.

er is enkel draad in verschillende kleuren te zien

Momenteel heeft hij weinig materiaal te koop, tenzij tempelsjaals. Meestal wordt er gewerkt op bestelling.

 “made to order”, alles wordt op bestelling gemaakt

Iets meer westelijk ligt de tempel Pura Medruwe Karang. De tempel is gebouwd om de teelten op het land te beschermen. Op de voorzijde staan er 34 beelden uit een of ander verhaal van het Hindoeïsme. Binnenin zijn nog veel beelden en gebeeldhouwde panelen te zien

in de tempel zijn enkele kleine tempels met allerlei beelden versierd

één van de 34 beelden

Een zeer merkwaardig paneel stelt een man op een fiets voor. In 1904 reed de Nederlandse kunstenaar W.O.J. Nieuwenkamp gans Bali rond op een fiets. Voor de lokale bevolking was dit stalen ros het eerste voertuig dat ze zagen. Voordien gebeurde elk vervoer met dieren.

We slaan af van de kustweg en rijden wat het binnenland in. De weg klimt weer en we zien weer wolken. De laatste dagen immers is er in de bergen dagelijks een hevige regenbui.

In Sawan zijn er bedrijfjes waar gamelan instrumenten gemaakt worden. Zelfs nu, op zondag, wordt er gewerkt.

hier worden de houten delen van de instrumenten gemaakt

en hier de bronzen delen. De mannen hier tunen zelf, dit is het bronzen deel bewerken tot de frequentie perfect is (dat zeggen ze toch, wij horen dat niet)

Terug wat dichter bij de kust ligt het dorp Jagaraga. In 1848 vond hier een grote slag plaats tussen de Hollanders en de Balinezen. 16.000 Balinezen vochten hier met stokken, lansen en zwaarden tegen een goed uitgerust Hollands leger. De Balinezen wonnen maar 3 jaar later was er een nieuw gevecht waarbij de Hollanders de overwinning behaalden. Het ganse gebied hier werd in bezit genomen door Nederland.
op de tempel, die tijdens de gevechten ook grotendeels werd verwoest, zien we een aantal beeldhouwwerken die de slag en de bezetting door Nederland moeten in herinnering houden.

beelden van een fiets, er boven vliegtuigen

en hier een auto

hier krijgen we wat uitleg over het Hindoeïsme en de ceremonies. Blijkbaar is er in het Hindoeïsme ook zoiets als zwarte magie, iets dat negatief is, maar beoefend wordt door mensen.
Om tegen die zwarte magie in te gaan, moeten de mensen dagelijks minstens 1 maal na het koken, offergaven op verschillende plaatsen aan brengen. Die offergaven moeten bestaan minstens uit rijst, heilig water en bloemen. Sommige mensen zijn en doen slecht als ze zich met die zwarte magie bezig houden

In Singaraja, de tweede grootste stad van Bali, is er niet veel te zien tenzij een bibliotheek waarbij er geen geschriften op papier, maar wel op palmbladen bewaard zijn. Er zijn meer dan 6000 dergelijke manuscripten. Tijdens de weekends is deze bibliotheek gesloten, maar we gaan er maandagochtend een bezoekje brengen.
Twee jongedames geven ons in goed Engels uitleg.
De palmbladeren worden eerst zorgvuldig geselecteerd. Daarna worden ze geweekt in water gedurende 3 weken. Dit wordt meerdere malen herhaald. Nadien worden ze gekookt in water met kruiden. Die kruiden zijn er opdat nadien de palmbladeren niet door insecten en schimmels zouden aangetast worden.

kruiden welke toegevoegd worden aan het week- en kookwater van de palmbladeren

Nadien worden de bladeren gedroogd en in de juiste vorm gesneden. Wat later worden ze meermaals geperst met een steeds grotere druk.

de eerste pers

Pas na 6 maanden zijn de palmbladeren geschikt om te beschrijven.

De originele manuscripten worden op verschillende plaatsen in Bali bewaard. In de bibliotheek komen kopijen voor. Geen kopijen zoals wij ze kennen, gemaakt met een kopieertoestel, evenmin kopijen zoals er vroeger gemaakt werden op microfilm, maar wel kopijen eigenhandig gemaakt op palmbladeren. Jaarlijks wordt zowat alles herschreven, dikwijls in oud-Javaans maar in het Balinees geschrift.

Schrijven mogen we dat in feite niet noemen. De tekst wordt met een soort cuttermes ingekrast, waarna het blad met houtskool van de macadamiaplant wordt zwart gemaakt. Nadien wordt het zwart weer weggewreven zodat enkel in het gekraste deel de kleurstof overblijft. Wordt er een foutje gemaakt, dan moet men weer vanaf het begin starten op een nieuw vel. Tekeningen worden altijd eerst gemaakt omdat daar de kans op een fout groter is

Die geschriften worden dan in houten kisten bewaard. Aan die kisten wordt een zakje silicagel toegevoegd om het binnenin zo droog mogelijk te houden.

dit is een werk over de zwarte magie, wat dat dan ook moge inhouden

een rek vol met houten kisten. Op elke kist wordt vermeld welke manuscripten er in bewaard worden

Een van de twee dames heeft een oud werk over Balinese medische behandelingen “Taru Pramana” naar het Engels vertaald. De originele tekeningen heeft ze vervangen door foto’s van de planten.
We kopen er een exemplaar van.

een kopij van het oorspronkelijke werk, geschreven in het Balinese geschrift en met de originele tekeningen

de titelpagina met een tekening

de vertaling.